Che ñe’ê

Maiteípa che ñe’ẽ, GUARANI rohayhuetéva. Péinako chave, mayma nemomorãhára apytépe, ne’aramboty ko’ẽme, ajami rombovy’apavẽ. 53 ro’ýje remboty nde ro’yeta apytépe. Jeko yma, posu, pasu, paposu ro’y rupi, mamótepa jaikuaa, che jarýi jaryikuéra oikovépemi gueteri ha’eño Abya Yala yvy jepysópe, nde neasãi, nembarete ha nereakuãmombyry ko yvy pehẽ guasúpe; yvy guive yvatévo, kuarahy resẽ guive kuarahyreikévo, nde reikove ha nde’ayvu, ha ore ramoinguéra ijaguara nderehe. Nde pytu opyta ko’ág̃a meve tenda, táva, ysyry, yvyra, mymba ha ka’avo réraramo.

Ára og̃uahẽva’ekue ojasurúvo nde rekovépe pytaygua rekomarã, ha vokóikema mboka, kurusu ha mba’asy oipykua ha omboypi ne ñe’ẽharakuérape, katu nde rejetyvyro, nereñemomirĩri ha rojepytaso ani hag̃ua ndepytupa. Opaichagua royrõ ha mba’evai ojejapi nderehe nerundívo, ndékatu reñeñotỹ ha reñembohupa akói ára g̃uarãicha che ypykuéra korasõ ha apytu’ũme, ha péicha rupi mayma tekovai ojejopýva nde rehe nanemovãi; neasãi ha reñembohapo hatãve uveíkatu. Kunuminguéra oisyryku nde pytu isy pyti’áre; nde rembohete, remboho’o, remboheko ha remoñembo’y mayma kuimba’e ha kuña opu’ã pyahúva nde yvýpe. Ha’ekuéra katu oiko ha oikovese nde ijurupekuéra, jepémo pytaygua ñe’ẽ año ojejopy ha ojepyso opa hendápe.

Nde rupi che ryke’y Avambare oguerosapukái tekojejopy oñuãva hetã: “Mba’eicha rupípa oúta pytayguakuéra omboaparypy tetã guarani oikuaa’ỹre iñe’ẽ ha imba’embyasy”; nde rupi kuña tekosã oikuaa’ỹva India Juliana, Anahi ha ambueve, ojetyvyro ombotatapejúvo tembiguái reko oipykuáva hetã. Nendive che retãyguakuéra oikove, opurahéi, hasẽ ha ovy’ámi; ndepype ogueroayvu tetã rayhu Tetã Purahéipe, ha opurahéi hembiayhujárape ñorairõ pa’ũme “Che Lucero Aguai’y”.

Iko’ẽ ára che retã ijyva’a ha opytaite pytaygua poguýpe, ojapo 140 ro’y rupi, ha upévo Mitre ha Sarmiento kyse ijurúpe ojepoi nde ári nembo’i, nemongu’ichochõ ha nemboguetévo yvy ape árigui. Upete guive mbo’ehaópe mitãnguéra ojejurupete, ojejurumboty, oñemoñe’ẽngu ha iñeapytu’ũ’apytĩ; mbo’ehao katu itapere, Paraguái huguysyry. Vy’apópe pytaygua oguerokekẽ nde rete’õ, katu che retã opu’ãjey haguéicha ikusuguégui nde avei maino’i pepo apýre resẽ pytũ’ymágui ha reñembohapo hatãve tetãygua tee korasõme. Ára peteĩ jeko che pehẽnguekuéra boliviayguápe omyañamyaña viru rekaha pytaygua oike Paraguái yvýpe, ha vokóikema nemboykevakuéra oñepyrũ nderupi, nemboyvytu, nembotuli ha ndékatu néikema reipykúi reipysyrõvo che retã Cháko ruguáre; mboka ipu’apenovévaje nde raka’e. Opávo jejuka guasu maratya oguerúva, ndéve g̃uarã opa ñemochĩchĩ, reñeñomi ha rejehechagijey, ha ndékatu reñeñongatu jeýnte che retãygua korasõ ha angakuápe.

Ndaikatuvéimare lopoguasukuéra nemoñemi nderayhuharakuéra nderupíre yvate mbyja ko’ẽjúicha, 1967-me rejehechakuaa –ohechakuaa moñaivaieta Paraguáipe ohayhu’ỹva- nde che retã ñe’ẽha avei castellano ndive; katu jepiveguáicha Castilla ñe’ẽ añónte oñemochĩchĩ ha oñemotenonde. Ko’ág̃a, jepémo nde che retã ñe’ẽ tee castellano ykére 1992 ro’y guivéma, yvateguakuéra nderereko ñemboyképe. Mitãmimi, kuimba’e ha kuñáva, ijayvúva ndepype año ojejurumboty ha ojeharu gueteri mbo’ehaópe; opaite che retãygua ipytuhẽva nde pytu añóme oikove ñemboyképe; poguasukuéra omochĩchĩvégui teko ambue oapo’i Paraguái rapo tee. Katu orekuéra ne memby tee ko’ág̃a rupi ropáyma, roguata, roñakarapu’ã, roñe’ẽ ha rojeytyvyro ñepyrũma; nda’ijavéima tesahũ, jeapo’i, tekomarã ha ñemboyke; rosapukái ha rohendukáma ore reko ha ore ayvu: ha’evéma ñemboyke Paraguáipe.

Guarani che ñe’ẽ, hetaite mboka oñembohu’úvami nderehe ko’ág̃a rupi oñemombo ñepyrũma, ha Paraguái ra’y ha rajy tee rojuhujeýma ore rape oñemokañyva’ekue ore hegui, ha roipykúi ñepyrũma yvy marãe’ỹ rape. Hetahetave niko nderayhu ha nemochĩchĩva ko’ág̃a rupi, ha mbovymbovyve nderayhu’ỹ ha nembogueséva yvy ape árigui; moñái ñemoñare ha pytaygua rembiguáinte ningo umi nemboykevaietéva ymaite guive, katu umíva opytáma tapykuépe.

Og̃uahẽma ára, che ñe’ẽ, ore poyvi pytã, morotĩ ha hovy ndive reveve ha mbyja ka’arupy ykére rejajáivo. Ko’ẽreíre oreaguara nderehe, nendive che retã osẽma apytĩ ha javoráigui; techapyrãma niko nde rejupi remimbi yvate, ha maymáva hovayváma nderehe.

Nde aramboty árape, che ayvu tee, orekuéra nderayhuha ro’éma ndéve romochichĩ ha romotendondevetaha mayma ñe’ẽgui, ha romoĩtaha ore ati’y, ore apytu’ũ ha ore korasõ nde rejajái añete hag̃ua yvy ape ári. Ko mokõisa ro’y Paraguái Estado heñói hague ára jegueromandu’ápe, oreku’íta nderayhupápe anivéma hag̃ua nde reñeñomi, reñeguerotĩ térã reñemomirĩ. Ko ára guive rohyvykoivéta nde yvy. Nde ore mbyjako’ẽ ha ore jerovia, nde ore korasõsa; nde ore retã Paraguái ñe’ẽ tee ha yvy marãe’ỹ rokẽ.
.
Ohai: Miguel Verón.

25 jasypoapy 2010